بررسی چالش‌های صادرات محصولات دانش‌بنیان در میزگرد پیشران اقتصاد

به گزارش پیشران اقتصاد؛‌ در این میزگرد تخصصی، دکتر ناصر انزلچی (رئیس انجمن شرکت های مدیریت صادراتی ایران و مدیریت صادرات تاپ)، مهندس نادر یاسائی (کارگزار صادراتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری)، مهندس یاشار ناظرعدل (مدیر عامل شرکت دانش بنیان ایفا صنعت غرب) و مهندس میریوسف حسینی (رئیس کمیسیون صادرات و مدیریت واردات اتاق بازرگانی تبریز) حضور داشتند. در ادامه مشروح صحبت های مطرح شده در میزگرد تخصصی پیشران افتصاد را می خوانید.

اقتصاد دانش بنیان به مشتری نیاز دارد

ناصر انزلچی: واقعیت این است که اقتصاد دانش بنیان مانند تمام اقتصادها به مشتری نیاز دارد در نکته مقابل، نظام دانش بنیان تاکنون به گونه ای پیش رفته که بخش عمده محصولات به دست مصرف کننده نهایی نمی رسد. چرا که محصول عمده این نیست که وقتی عصر به خانه برمی گردیم این محصولات را بخریم و با خود به خانه ببریم البته محصولاتی وجود دارد ولی کم است. این در حالیست که بخش عمده تولیدات دانش بنیان، محصولاتی مانند پره توربین، کنترل آب هوشمند، تجهیزات نفت و گاز و پتروشیمی است.  در واقع در ایران در اقتصاد دانش بنیان سیلندرهای موتور کشتی و یا با مهندسی معکوس پره های توربین زیمنس را تولید می کنیم.
بر این اساس یا خریدار محصولات دانش بنیان نهادهای دولتی، تعدادی از شرکت های سهامی عام و یا نهادهای عمومی مانند شهرداری ها است که تمام این نهادها نیز برای خودشان الزامات خاصی دارند که خارج از این الزامات نمی توانند خرید و فروشی انجام دهند. در حالیکه محصولات دانش بنیان به دست عموم مردم نمی رسد.
همچنین اقتصاد دولت در حال کوچک شدن است در این شرایط دولت پولی برای اجرای پروژه های زیرساختی و عمرانی ندارد که با تکمیل این پروژه ها به دنبال تامین قطعات مورد نیاز باشد با این دیدگاه با توجه به کمبود بودجه دولت، تنها راهکار برای بقای شرکت های دانش بنیان، فروش محصولات به خارج از کشور است.  از سوی دیگر به دلیل اضافه شدن شرکت های دانش بنیان جدید و تولید محصولات با قیمت تمام شده پایین، شرکت های قدیمی با مشکل مواجه شده اند با این وضعیت شرکت های دانش بنیان ملزم به صادرات محصولات دانش بنیان هستند.

نیازمند نظام ارزیابی و حمایت از تولید قوی تری هستیم

ناصر انزلچی: نظام ارزیابی و حمایت از تولید در اینجا ضعیف است ولی در خارج از کشور نظام ارزیابی و حمایت از تکنولوژی به مراتب قوی تر از ایران است.  مثلا در نمایشگاه رینوتکس دو صندوق فناوری و پژوهش غیردولتی حضور دارند. بنده درخواست می کنم از صندوق ها بپرسید که نظام ارزیابی شان چگونه است؟ صندوق باید با توجه به ارزیابی که انجام می دهد قیمت گذاری کرده و تسهیلات ارایه کند. امروزه در استان آذربایجان شرقی چهار شرکت وجود دارد که می توانند بر روی محصولات دانش بنیان ارزشگذاری را انجام دهند. صندوق ها دو نوع منابع مالی دارند یکی منابعی است که سهامداران می گذارند و دیگری خط اعتباری از صندوق نوآوری و شکوفایی است. صندوق نوآوری و شکوفایی در نظام ارزیابی و ارزشگذاری فناوری یک چارچوب دارد و در حال حاضر برای ۲۰۸ شرکت در کشور در حوزه فناوری اجازه ارزش گذاری محصولات داده شده است که خیلی ها هنوز خبر ندارند.

دانش بنیان ها باید صادرات داشته باشند
ناصر انزلچی: با توجه به مشکلات موجود، دانش بنیان ها باید به حوزه صادرات وارد شوند که در این زمینه ورود به موضوع صادرات راحت نیست. البته کار سختی هم نیست در واقع سختی کار به آماده بودن شرکت ها در این حوزه بستگی دارد. موضوع راحتی صادرات این است که مفهوم تحریم ها را به اندازه بسیار زیاد بزرگ جلوه می دهند چرا که افرادی از تحریم ها میلیاردها دلار درآمد به دست می آوردند برای همین این افراد تحریم ها را زیاد بزرگ می کنند ولی هیچ کس نمی گوید که در عرصه اقتصاد دانش بینان این همه در طول ۱۰ سال گذشته سرمایه گذاری شده است پس خروجی کجاست؟ از خروجی هم منظورم این است که یک نفر یک برگه سبز گمرکی و یک مصوبه ماده ۱۹ بیاورد که برای مثال ۵۰ هزار دلار محصول دانش بنیان صادر شده است.

شرکت‌های دانش بنیان با فرهنگ صادراتی آشنا نیستند
نادر یسائی: مهمترین موضوع در بخش صادرات مقوله فرهنگ است برخی از شرکت های ما به ویژه شرکت های دانش بنیان با فرهنگ صادراتی آشنا نیستند. شرکت های ما نیازمند آموزش هستند. برای نمونه واژه ای به نام برون سپاری در فرهنگ جامعه ما وجود ندارد موضوع های بروکری نیز در جامعه مفهومی ندارد همه فکر می کنند بروکر دلال است و می خواهد خانه ای را خرید و فروش کند.  اگر شرکت های دانش بنیان، محصولات خود صادر نکنند نابود خواهند شد چرا که حوزه فناوری هر شش ماه در حال توسعه است.
نباید این را هم فراموش کرد که صادرات محصولات دانش بنیان با سایر محصولات متفاوت است چرا که کافی است شرکت های رقیب ایده و پارامتر را بدانند که در این صورت باید محتاط بود.

قطعی اینترنت دانش بنیان ها را متضرر کرده است
نادر یسائی: قطعی اینترنت به کسب و کارهای فناوری اطلاعات، الکترونیکی و مکانیک و حتی به فروشنده سیب زمینی و پیاز ۲۴ میلیارد دلار در یک ماه گذشته ضرر وارد کرده است.  دولتی که هفت سال به دنبال گرفتن بدهی هفت میلیارد دلاری خود از کشور کره بود اکنون به دست خود ۲۴ میلیارد دلار هزینه می گذارد بنا بر این از شرکت های دانش بنیان چه انتظاری دارد؟ واقعیت این است که پارامترهای حمایتی بسیاری در این حوزه وجود دارد ولی پارامتر واقعی بسیار کم است.

متولی صادرات در اقتصاد دانش بنیان کدام نهاد است؟
ناصر انزلچی: مهندس یساری به نکته بسیار ظریفی اشاره کرد آن هم این است که در نهایت متولی این امامزاده کیست؟ و یا متولی صادرات در اقتصاد دانش بنیان کدام نهاد است؟  نهادهای مختلف خود را متولی حوزه دانش بنیان معرفی می کنند در این میان کمیسیون ماده ۱۹ در دست سازمان توسعه تجارت است و منابع مالی در دست مرکز تعاملات است فکر می کنید با این وضعیت خروجی این حوزه در چه وضعیتی می تواند باشد؟ دقیقا شرایطی که الان در آن به سر می بریم این می شود.
ولی مهم‌تر از تمام این موارد موضوع وجود فرهنگ و ساختار صادراتی در شرکت های دانش بنیان است برای مثال هر شرکتی که می گوید من دانش بنیان هستیم و می خواهم محصول خود را صادر کنم می گویم شاسنامه محصول تو کجاست؟ گاهی اوقات برخی از شرکت ها اصلا نمی داند چنین چیزی وجود ندارد بنا براین در این زمینه بزرگترین مشکل حوزه اقتصاد دانش بنیان این است که از لحاظ وفور تکنولوژی عقب نیستیم ولی از نظر شناسنامه دار بودن تکنولوژی ها جزو عقب مانده ترین کشورها هستیم شاید حتی کشوری مانند اتیوپی از نظر شناسنامه دار کردن تکنولوژی ها از ما جلو باشد.

مسایل پیچیده‌ای در حوزه صادرات وجود دارد

یاشار ناظر عدل: نباید فراموش کنیم که ما در داکیومنتیشن خیلی ضعیف هستیم. داکیومنتیشن منووال دستگاه و دیتاشیت دستگاه و یوزر گاید دستگاه و تمام مواردی که برای وجود دایکیومنتیشن است. برای مثال اگر از یک شرکت اروپایی و یا آمریکایی ماشینی خریداری کنیم می بینیم بر روی این ماشین یک کتابچه هزار صفحه ای وجود دارد که تمام موارد مورد نیاز به صورت کامل در این کتابچه درج شده است. مسایل مختلفی در حوزه داکیومنتیشن وجود دارد یکی از موارد این است که در ایران کپی رایت وجود ندارد که حتی ما خودمان این موارد را تجربه کرده ایم به طوری که بعد از حدود سه سال از تولید محصول، افراد دیگری کپی محصول را تولید کرده اند حتی ایرادات محصول را نیز رفع کرده اند و اکنون این محصول را تولید می کنند.
البته بعضی از افراد نیز به دلیل ترسی که برای از دست دادن محصول دارند فورا محصول خود را ثبت می کنند که این موضوع نیز باعث می شود نتوانند هیچ کار انجام دهند.
علاوه بر این، چند ضعف در ورود به بازارهای صادراتی وجود دارد اول این که قبل از ورود به حوزه صادرات باید بازار دامستیک داشته باشیم و تمام توانمندی ها، سورس های مواد اولیه، نیروی انسانی و توان تولید همه چیز را قوی کنیم و بعد به حوزه صادرات وارد شویم. گاهی اوقات نمی توانیم با رقبای خارجی رقابت کنیم چرا که در شرایط متفاوتی قرار گرفته ایم برای مثال برای این که اگر بخواهیم محصولی تولید کنیم قطعه ای که نیاز داریم وجود ندارد، تراشکار و فرزکار نیست و قطعه مورد نیاز را نمی توانیم بزنیم و حتی مواد مورد نیاز را نمی توانیم وارد کنیم. اگر بخواهیم قطعات الکترونیکی وارد کنیم تنها ترخیص ارز یک ماه زمان می برد، برای مثال سه ماه است که جنس من در گمرک است دو بار از متروکه درآورده ام و امروز ۹ میلیون تومان برای آزمایشگاهی که کلا از جنس محصول سر در نمی آورد پول داده ام حالا در اینجا این سوال مطرح می شود که این آزمایشگاه چگونه می تواند محصولات وارداتی من را تایید کند.
تمام اینها نشان می دهد که برای این که به یک صادرکننده تبدیل شویم مسایل پیچیده ای در حوزه صادرات وجود دارد. مشکلات بسیاری در حوزه صادرات وجود دارد برای مثال تجار کشورهای خارجی می ترسند با ما مبادلات تجاری داشته باشند.  با توجه به تجربیات و فعالیت هایی که در این حوزه داشته ام به این نتیجه رسیده ام که ایران مناسب صادرات محصولات هایتک نیست چرا که پس از معرفی محصول و جواب مثبت مشتری برای خرید، تبادل مبالغ معاملات با مشکلات عدیده ای همراه است.

تحریم در صادرات محصولات هایتک جزو مشکلات کم اهمیت است

ناصر انزلی چی: در حوزه صادرات مشکلات مهم و مشکلات کم اهمیت وجود دارد. تحریم در حوزه صادرات محصولات هایتک جزو مشکلات کم اهمیت است چرا که برای مثال برخلاف صادرات محصولی مانند خودکار، محصولات هاتیک بارنامه ندارد و یا بسیاری از مواردی که برای صادرات محصولات مطرح است در محصولات دانش بنیان وجود ندارد. ما برای ریبرندینگ با شرکتی که هم حوزه خودمان است باید شریک شویم. اکنون ما این کار را انجام داده ایم و با رقیب ترکیه ای شریک شده ایم یعنی قراردادی بسته ایم که محصول خودمان را با مارک شرکت ترکیه ای بفروشد که البته در این زمینه ایجاد این دوستی کار بسیار سختی است.
در اینجا موضوع دیگری وجود دارد و آن هم این است که ترکیه ای ها و کره ای ها ریبرندینگ می کنند و ما قبول می کنیم.  سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی برای ثبت برند ۵۰ میلیون تومان یارانه می دهد که در این زمینه برای این که در کشور عراق یک برند ثبت شود باید آگهی تاسیس شرکت در ایران، آخرین تغییرات هیات مدیره، آخرین تغییرات نشانی و آگهی آخرین تغییرات سرمایه و صورت های مالی سال آخر که پنج سند می شود هزینه های زیادی باید صرف شود. باید به این موضوع توجه کرد که چنین کارهایی حمایت می خواهد و این حمایت ها در لابی هزار توی فسادی که در بعضی از جاها به ویژه در حوزه دانش بینان ایجاد شده گم شده است. وقتی می توانم یک برند جهانی شوم ولی این امکان وجود ندارد و باید به وسیله شرکت دیگری فعالیت کنم این موضوع یک خیانت بزرگ به کشور است
این موضوع درست است در شرایط سخت تلاش می کنیم ولی نمی توانیم در دنیا هیچ گونه مالکیت معنوی یک برند را به دست بیاوریم برای مثال محصولات برق لامع را در اروپا خوب می شناسند چرا برای خودش یک برند با ارزش شده است.
نکته مهم این است که ما  باید در ابتدا مفهوم برندیگ را تعریف کنیم. اما دولت هم وظیفه دارد از رفتن محصولات بنگاه های کوچک و متوسط به بازارهای برون مرزی حمایت کند.

قطع اینترنت معضلی بزرگ برای زیست بوم دانش بنیان
میریوسف حسینی: واقعیت این است که پل ارتباطی ساده اینترنت که باید باشد اکنون قطع است چگونه می توانیم این کار را انجام دهیم؟ این موضوع مقطعی نیست در گذشته متحمل ضررهای زیادی به ویژه به بخش های صادرات، واردات و تولید وارد شده است، به نظر شما این معضل بزرگی نیست؟
برای یافتن یک مشتری باید دو سال زمان صرف شود تا یک مشتری را پیدا کنیم که نگهداری این مشتری به مراتب مهم‌تر است. این در حالیست که خود ورود به بخش صادرات کار چندان سختی نیست.
شما ببینید، معاون توسعه تجارت در سفری که به استان داشت به دلیل فعال بودن نماینده بناب، جلسه  را در این شهرستان برگزارکرد.  در اینجا این سوال مطرح می شود آن هم این است که این مهمان چرا به مرکز استان نیامده است؟ تا زمانی که این افکار وجود دارد وضعیت به همین منوال خواهد بود.

در حوزه لجستیک ضعف داریم

میریوسف حسینی: باید از خود بپرسیم که امروز با چه چیزی می خواهیم صادرات انجام دهیم؟ من محصول خود را به نحو احسن با بهترین استانداردهای بین المللی دنیا تولید کردم با چه چیزی می خواهم حمل کنم؟ ما حتی ماشین و لجستیک هم نداریم.
بنده اخیرا با هیاتی ۴۲ نفری به ارمنستان سفری داشتم.  ارمنی ها گفتند ما نمی توانیم به سفارت شما بیاییم چرا که اگر قرار باشد در سفارت شما جلسه بگذاریم باید با دنیا قطع ارتباط کنیم. برای همین مجبور شدیم جلسه را در لابی هتل برگزار کنیم آیا فکر می کنید با این وضعیت صادرات انجام می شود؟
ما انسان های اقتصادی هستیم و با سیاست کاری نداریم ولی دولت سیزدهم در بعضی از کارها سنگ تمام می گذارد به طوری که افرادی را به سمت هایی مرتبط با صادرات منصوب کرده است که آدم نمی داند چگونه مسایل این حوزه را با این افراد مطرح کند. این در حالیست که اگر کالایی با بهترین استاندارد دنیا تولید شود برای صادرات این محصول در حوزه حمل و نقل، تامین خودرو و لجستیک مشکل داریم.  اصلا چرا باید جنس تا دو ماه در گمرک بماند و صادر نشود؟

لزوم بازنگری در سیاست های صادراتی و انتصاب مسئولین در این حوزه

ناصر انزلی چی: راهکار این است که باید افراد کارآمد در حوزه های حساس صادرات منصوب شوند و کاری با جناح بندی سیاسی افراد نداشته باشیم چرا که فردی که کارآمد است با فضا آشنا است. همچنین خواهش می کنیم در حوزه صادرات عددسازی نکرده و واقعیت ها بیان شوند.

برگشت ارز، مشکل بزرگ دانش بنیان ها

میریوسف حسینی:  هم اکنون بزرگترین بازدارنده در حوزه واردات و صادرات برگشت ارز است.  در گذشته با کلاهبرداری هایی که شده پول زیادی از بین رفته است ولی امروز دیگر این موارد وجود ندارد و کسانی که مانده اند واقعا اهل کار هستند.  در حال حاضر بیش از دو هزار و ۵۰۰ کارت بازرگانی در استان وجود دارد. افرادی که صادرکنندگان اصیل بودند دیگر از کار کنار کشیده اند چرا که طبق بخش نامه های ابلاغ شده برای مثال وقتی ۱۰ میلیون تومان می گیریم می گویند باید ۱۲ میلیون تومان برگردانید بنا بر این افراد نیز با این وضعیت کار نمی کنند اکنون جریان صادرات ما مانند این موضوع شده است. متاسفانه امروزه اکثر تولیدکنندگان و صادرکنندگان به دلال تبدیل شده اند. متاسفانه تنها چیزی که در جامعه ما رایج و به وفور وجود دارد جلسه های بدون خروجی است.

ساختارهای بین المللی را در حوزه صادرات رعایت کنیم

ناصر انزلی چی: ساختارهای بین المللی برای صادرات محصولات دانش بنیان تعریف شده است. علاوه بر این برای صادرات محصولات دانش بنیان اداره مستقل با مدیر کل مستقل دارای حق امضا تشکیل یافته پس بنا بر این بیش از این نیاز به بوروکراتیزه کردن موضوع نیست. عملکرد سازمان و مدیران را باید با اعداد و ارقام ارزیابی کرد.

*** علی فرهاد ***