نهنگ سازی برای دانش‌بنیان‌ها
با انتصاب روح‌الله دهقان فیروزآبادی به سرپرستی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، مسئولیت سورنا ستاری در این معاونت راهبردی به پایان رسید.
پیشران اقتصاد؛ ستاری که هفته پیش استعفای خود را به رئیس‌جمهور تقدیم کرده بود، ۹ سال در دولت‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم در سمت معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور حضور داشت.
در طی سال‌های مدیریت او، اقتصاد دانش‌بنیان با حمایت ویژه رهبر انقلاب، به یک گفتمان ملی تبدیل شد و زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور توانست به یک انسجام و بازدهی بالا برای پاسخگویی به نیازهای کشور برسد.
ستاری در این ۹ سال، رشد و تثبیت زیست‌بوم فناوری و نوآوری را در دستور کار خود قرار داد و تا مرداد ماه سال جاری ۷ هزار و ۸۷ مجموعه دانش‌بنیان در کشور فعالیت داشتند.عددی که در ابتدا شاید تنها به اندازه انگشتان دو دست بود.
در این میان، دانش بنیانی‌ها اگر چه انتقادات مختلفی را بر ساختار مدیریت معاونت علمی مطرح می‌کردند؛ اما کماکان بر این موضوع تأکید داشتند که مجموع و برایند سیاست‌ها موجب رشد شرکت‌ها در این اکوسیستم شده است.
گام بعدی برای رشد اکوسیستم دانش‌بنیان در ایران چیست؟ اگرچه کارشناسان ظهور شرکت‌های بزرگ موسوم به «نهنگ‌ها» را برای زیر چتر گرفتن شرکت‌های کوچک‌تر ضروری می‌دانند؛ اما پاسخ به این پرسش، نیازمند آسیب شناسی راهی است که پیموده شده است. به همین منظور در گفت‌وگوهایی کوتاه از کارشناسان این حوزه پرسیده‌ایم چه مسائلی در زیست بوم دانش بنیان کشور وجود دارد و برای رفع آن چه باید کرد؟ آیا با فرمول فعلی می‌توانیم به قله برسیم؟ مدیریت این زیست بوم باید چه کند؟
تحریم برای دانش بنیان‌ها نعمت است
دکتر رضا قنبری استاد دانشگاه و رئیس سابق پارک علم و فناوری خراسان رضوی مهم‌ترین مسئله دانش بنیان‌ها را نیروی انسانی، منابع مالی، بازار و بی متولی بودن می‌داند و می‌گوید: شرکت‌های دانش بنیان دو مشکل نیروی انسانی دارند، یکی جذب و دیگری نگه‌داشت آن. چون نخبه است و نگه داشتن او سخت است، خودش را مقایسه می‌کند با دیگران که وضعیت بهتری دارد. وی یکی دیگر از مسائل اکوسیستم دانش بنیان ایران را وابستگی اقتصاد به نفت عنوان کرد و ادامه می‌دهد: این معضل بزرگ ماست. نفت سیرتی یعنی بودجه دانش بنیان و غیره اصلاً مهم نیست!چرا؟ چون نمی‌خواهم وارد فضای رقابتی بشوم. چرا نمی‌خواهم وارد بشوم؟ چون سرمایه کشور از یک جای دیگر تأمین می‌شود. چون فضای رقابتی وجود ندارد، دانش نمی‌تواند بگوید که من ارزش افزوده دارم!
همچنین قنبری تحریم‌ها را مایه رشد دانش بنیان‌ها دانست و افزود: تحریم، فوق نعمت است برای دانش بنیان‌ها. چون مجبور می‌شویم ریسک کنیم و نمی‌توانیم خرید کنیم.
وی ورود شرکت‌های بزرگ به عرصه دانش بنیان‌ها را از ضروریات این عرصه می‌داند و آن را این‌گونه تشریح می‌کند:«اگر بخواهم انتخاب کنم بین این دو مورد که شرکت‌های کوچک را بزرگ کنم یا دور شرکت‌های بزرگ را کوچک بچینم، من اطراف بزرگ‌ها را اکوسیستم درست می‌کنم. در دنیا هم همین است.شرکت‌های کوچک گاهی در فروش محصول خود می‌مانند، اما وقتی در اتمسفر یک شرکت بزرگ باشند، این مشکل را ندارند.
صنایع خلاق جزوی از دانش بنیان‌ها
سیدمحمدحسین سجادی‌نیری، معاون دبیرسابق ستاد توسعه فناوری‌های نرم وهویت ساز معاونت علمی درباره مسائل گریبان‌گیر دانش بنیان‌ها در ایران، گفت: از بین مسائل مختلفی که دانش بنیان‌ها با آن درگیر هستند، مبحث نبود حمایت از آن‌ها خیلی به چشم می‌آید. برای توجه به این موضوع بهتر است از اینجا شروع کنیم که شرکت‌های بزرگ می‌توانند لوکوموتیو شرکت‌های کوچک‌تر باشند.
وی ادامه داد: شاید ما بلد نیستیم چگونه از ظرفیت این شرکت‌ها استفاده کنیم؛ مثلاً در طراحی و رسیدگی به مسائل باید بخش خصوصی در نظر گرفته شود، اما در حال حاضر جلساتی که برگزار می‌شود با حضور دولتی‌هاست که در کنار آن‌ها فقط یک نفر هم از بخش خصوصی حضور دارد.
وی افزود: در همین شاخه اگر بخواهم از موانع دیگر نام ببرم باید به نظام مجوزها، رگولیشن، تضاد منافع مدیران دولتی و رقابت بخش دولتی و خصوصی اشاره کنم. توجه داشته باشید بخش دولتی از یارانه بهره‌مند می‌شود و به همین دلیل بخش خصوصی نمی‌تواند با او رقابت کند. دولت می‌تواند با اعطای مشوق‌هایی به حمایت از دانش بنیان‌ها بپردازد؛ بخشی از این حمایت‌ها در قانون جهش تولید دانش بنیان آمده است و تمام این خواسته‌ها باید منتج بشود به تعریف درست نقش دولت در اکوسیستم دانش بنیان کشور و اجرای درست قانون جهش دانش بنیان.
دبیرسابق ستاد توسعه فناوری‌های نرم وهویت‌ساز معاونت علمی گفت: گویا سیاست‌ها تاکنون به سمت ایجاد زیرساخت و شرایط مناسب برای شرکت‌های کوچک بوده است. منابع وسیعی برای شتاب‌دهنده‌ها و برای مراکز نوآوری و شرکت های کوچک و غیره نیاز است، اما در حال حاضر باید حرکت کنیم به سمت آوردن و جذب شرکت‌های بزرگ و فعال کردن ظرفیت آن‌ها در این اکوسیستم. این یک چالش بزرگ است که ما در این بازار نهنگ نداریم. این یکی از آن اتفاقات اصلی است. ببینیم مسائلشان چیست و آن‌ها را رفع کنیم. چون شرکت‌های بزرگ می‌توانند شرکت‌های کوچک را با خود همراه کنند. متأسفانه هم شرکت‌هایی از این جنس نداریم تا با دولت صحبت کنند و هم اینکه این‌ها بیایند و شرکت‌های کوچک را زیر پر و بال بگیرند و کوچک‌ها را هدایت کنند.
سجادی وجود شفافیت در این اکوسیستم را از ضروریات دانسته و افزود: یکی از اهتمام‌های جدی در این عرصه باید مبارزه با فساد و ایجاد شفافیت باشد. اگر هزینه‌ها بخواهد به سمتی برود که تبدیل بشود به پرسنال برندینگ فلان مدیر، این رویه می‌تواند بسیار آسیب‌زننده باشد. همین مبارزه با فساد و ایجاد شفافیت، ظاهرش دانش بنیان نیست، اما بسیار مؤثر است و تأثیر مستقیم دارد. مهم‌ترین دارایی، سرمایه اجتماعی است. اگر عملکرد، حامی سرمایه اجتماعی باشد، می‌توانیم اثرگذار باشیم.
سجادی نیری همچنین «نوآوری» را بخشی از دانش بنیان بودن دانسته و در توضیح این موضوع می‌گوید: شاید بخشی از مشکلات کشور نیازی به فناوری نداشته باشد و با خلاقیت حل بشود. مسئله نوآوری مسئله مکانیسم است. دانش بنیان یک برنامه تکنولوژی پایه است و فناوری‌محور است. از این رو باید به مسئله خلاقیت هم پرداخته شود. پرداختن معاونت علمی به صنایع خلاق بر محور حمایت از صنایع فرهنگی، در شرکت‌های نوآور و نه الزاماً فناوری‌محور مهم است. اقتصاد خلاق بحث اقتصاد آینده است و پایه اش همین صنایع خلاق است. از دید من آینده کشور در اقتصاد مقاومتی یکی از ابزارش اقتصاد خلاق و دانش بنیان است.
افسار شرکت‌های ارزیاب باید کشیده شود
محسن مولایی‌نسب، کارشناس اکوسیستم دانش بنیان وجود نگاه غیر بومی در شرکت‌ها را یکی از مهم‌ترین معضلات آن‌ها دانسته و می‌گوید: بسیاری از کسانی که به‌عنوان دانش بنیان فعالیت می‌کنند، کعبه آمالشان «سیلیکون ولی» است. مثلاً شهرک پردیس اسم خودش را گذاشته سیلیکون ولی خاورمیانه. همه این‌ها نشان دهنده نگاه به خارج از ایران است. حالا ما نمی‌گوییم همه‌اش کار غلطی است، اما می‌گوییم با توجه به ظرفیت‌ها کار خوبی می‌شود انجام داد.
وی ضعف در حفظ اطلاعات محصولات دانش بنیان‌ها در مسیر ثبت را یکی از چالشی‌ترین موضوعات این عرصه دانسته و می‌گوید: هیچ تعهد و ضمانت و قرارداد منع افشای اطلاعات وجود ندارد. من خودم در این جلسات بودم؛ فردی که برای ارزیابی می‌آمد تخصص این کار را نداشت؛ چون این کار پیمانکاری شده بود. عده‌ای پیمانکار شده بودند و ارزیابی می‌کردند و پول می‌گرفتند. وقتی این نظام غیرشفاف ایجاد می‌شود و آخرش هم می‌بینی ارزیابی توسط شرکتی انجام شده که امکان دارد با رغیب تو هم همراه شده باشد، حرفی برای گفتن نمی‌ماند.
مولایی‌نسب ابراز کرد: هیچ نظام جلوگیری از افشای اطلاعات شرکت‌های دانش بنیان نه وجود دارد و نه تدبیر شده است. بنابراین امکان دارد شما اطلاعاتت سر از هر جایی در بیاورد. هیچ نظام شفافی برای تعیین رنکینگ شرکت‌های دانش بنیان وجود ندارد.
وی درباره نظام پیمانکاری ارزیابی شرکت‌های دانش بنیان تصریح می‌کند:نظام پیمانکاری ارزیابی شرکت‌های دانش بنیان فاسد و غیر شفاف است. تعدادی از کسانی که در معاونت علمی هستند شرکت هم دارند. خب این‌ها که نمی‌آیند شفاف سازی کنند. شرکت ارزیاب می‌گوید من سلیقه‌ام این بوده تا ایشان را رد کنم و خب شما نمی‌توانید کاری بکنید!
مولایی نسب وجود و ظهور شرکت‌های بزرگ در اکوسیستم دانش بنیان‌ها را ضروری می‌داند و می‌گوید: همه جای دنیا شرکت بزرگ‌تر، شرکت کوچک‌تر را می‌خرد. همه شرکت‌های دانش بنیان به بورس می‌روند و آنجا بورسی و بزرگ می‌شوند. یا خودشان را به شرکت‌های بزرگ‌تر می‌فروشند. نکته این است که ما شرکتی با این مفهوم یا شرکت خصوصی که بتواند حامی باشد، هنوز نداریم.
