طراحی نقشه پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای
ایران به لحاظ قرارگیری روی یکی از دو کمربند لرزه‌خیز دنیا همه ساله با وقوع زلزله‌هایی در مناطق مختلف روبه‌رو است موضوعی که پیش از هر اقدامی، حفظ و مقاوم‌سازی بناها را می‌طلبد؛ بر این اساس نقشه پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای برای طراحی ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله بازنگری و در حال تهیه است.
پیشران اقتصاد، ایران به دلیل قرارگیری در کمربند لرزه خیز آلپ-هیمالیا و در محل تصادم ورقه های اوراسیا-عربستان، از نظر زمین شناسی فعال است. حدود هشت درصد زمین‌لرزه‌ها و حدود ۱۷ درصد از زلزله‌های بزرگ دنیا در فلات ایران رخ می‌دهد.
ایران جزو ۱۰ کشور بلاخیز و ششمین کشور زلزله خیز دنیا است و کمربند زلزله ۹۰ درصد از خاک کشور ما را دربرگرفته است. ایران از جمله کشورهایی است که از گسل‌های فراوانی تشکیل شده و حرکت این گسل‌ها باعث رها شدن انرژی ذخیره شده و بروز زلزله‌های مکرر می‌شود.
در دهه اخیر حدود ۹۵۰ زمین لرزه در ایران رخ داده است و به طور متوسط هر سال یک زلزله ۶ ریشتری و هر ۱۰ سال یکبار یک زلزله ۷ ریشتری اتفاق می‌افتد که باعث شده ایران از لحاظ کشته شدگان در رتبه چهارم دنیا قرار گیرد. در واقع زلزله مسبب بیشترین تلفات انسانی در ایران است.
حرکت های افقی یا عمودی گسل‌هایی که ایران روی آنها قرار گرفته است، در برخی از شهرهای ایران، منجر به بروز زلزله در این گونه شهرها یا نواحی پیرامون آنها می شود. در این بین بیشترین آسیب ها به ساختمان ها و بناهایی وارد می شود که از نظر مقاومت در برابر زلزله بسیار ضعیف هستند و مقاوم سازی لازم در آنها صورت نگرفته است.
بر این اساس نقشه پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه ایران برای طراحی ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله بازنگری شده و به گفته مهدی زارع رییس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم در دست تهیه است.
وی در این خصوص و در پاسخ به این سوال که آیا پهنه بندی خطر زمین‌لرزه و توسعه روش های نوین تحلیل خطر زلزله در ایران انجام شده است، اظهار داشت: در سال ۱۳۶۵، به هنگام تهیه آئین‌نامه مطالعه ساختمان در برابر زلزله، نیاز به نقشه پهنه بندی زلزله تبدیل به نیازی اساسی شد تا با استفاده از داده‌های موجود و تجربیات پژوهشگران، نقشه مقدماتی پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله تهیه شود.
زارع ادامه داد: در این نقشه، با توجه به سابقه لرزه‌خیزی، گسل‌های شناخته شده کواترنر، نقشه لرزه‌زمین‌ساختی و رابطه‌های موجود کاهش شتاب، سه پهنه خطر نسبی زلزله شامل پهنه با شتاب بالا به فاصله ۳۰ کیلومتری گسل‌های کواترنر و لرزه‌زا، پهنه با شتاب متوسط، به فاصله ۳۰ تا ۵۰ کیلومتری گسل‌ها و پهنه با شتاب پائین، در فاصله دورتر از ۵۰ کیلومتری گسل‌ها تهیه شد.
وی گفت: نقشه پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای ویرایش جدید آیین‌نامه ایران برای طراحی ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله در پی مطالعه دقیق لرزه‌خیزی، منابع لرزه‌ای و داده‌های حرکت شدید زمین برای شتاب طیفی و در ویرایش پنجم آئین نامه زلزله ایران بازنگری شده و در حال آماده سازی است. هدف اصلی به روز رسانی نقشه ای برای شتاب پایه طراحی روی سنگ بستر لرزه ای بود. پس از تکمیل نقشه، مقایسه ای بین نقشه به روز شده با نقشه کشورهای همسایه انجام شد. مقایسه کلی نشان می دهد که توافق نسبتا خوبی با کشورهای واقع در غرب و شمال غرب ایران وجود دارد.
رییس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم افزود: از سوی دیگر در کشور ترکیه نیز اخیرا نقشه های پهنه بندی شتاب طیفی برای آئین نامه مبنا ویرایش ۲۰۱۸ قرار گرفته است، در حالی که همسایگان شمال شرقی و شرقی نقشه های به روز شده ندارند و اساسا چنین مطالعاتی هنوز در آن مناطق آغاز نشده است.
وی گفت: مطالعاتی نیز برای افغانستان زیر نظر اینجانب و به عنوان تز دکتری یکی از دانشجویان افغان دکتری، خانم مریم عطشانی در دانشگاه تهران آغاز شده و امید است چنین کاری به سرعت برای تمام پهنه شرقی ایران به همین ترتیب انجام شود. به روزرسانی نقشه جدید خطر لرزه ای ایران و مقایسه آن با کشورهای همسایه مستلزم همکاری آتی بین کشورهای منطقه و سرمایه گذاری بنیادی از سوی کشور ماست. به نحوی که ایجاد یک نقشه پهنه بندی خطر لرزه ای یکپارچه برای منطقه و کشورهای خاورمیانه با کیفیت مدرن امکان پذیر باشد.
استاد پژوهشگاه زلزله شناسی در پاسخ به این سوال که آیا پیش بینی خطر زمین‌لرزه و توسعه نقشه های پیش بینی احتمالی کوتاه مدت برای ایران انجام شده است، افزود: مدلی از پیش‌بینی زلزله در ایران را برای ارزیابی احتمالات کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت زلزله‌های آینده با بزرگی متوسط و بزرگ (M ≥ ۵.۵) را ارائه کرده ایم. نمونه این مدل‌سازی با تلاش‌های دکتر محمد طالبی که اکنون پژوهشگر پسادکتری در پژوهشگاه زلزله هستند در تز دکتری ایشان در سال های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ انجام شد. این مدل با استفاده از فرآیند پواسون مکانی – زمانی، نرخ همراهی بزرگی، فضا و زمان را برای لرزه‌خیزی آینده تخمین می‌زند.
رییس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم اظهار داشت: وقوع زمین لرزه های ۱۶ آوریل ۲۰۱۳، M۷.۷ سراوان و ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۳، M۷.۷ آوران پاکستان نشان داد که این دو رخداد ممکن است مقدم بر زلزله با بزرگای ۸ در منطقه مکران باشد. الگوریتم M۸ یک بار دیگر روی یک کاتالوگ به روز شده تا سپتامبر ۲۰۱۳ اعمال شد. نتیجه نشان داد که اگرچه منطقه مورد مطالعه دو زمین لرزه به بزرگی ۷.۵ ریشتر را تجربه کرده اما همچنان مستعد یک زلزله بزرگ است.
زارع در پاسخ به این سوال که آیا امکان بررسی نقشه خطر لرزش زمین بلافاصله پس از رخداد زلزله در ایران وجود دارد، گفت: نقشه‌های لرزش زمین ShakeMap تخمین شدت زمین‌لرزه در پهنه رومرکزی و پیرامون آن و بر همین اساس میزان تلفات احتمالی یک دقیقه پس از زلزله را در اختیار قرار می‌دهد، نقشه‌هایی که دقت و کارکرد آنها در بیست سال اخیر در دنیا نشان داده شده است و از حدود ۱۰ سال قبل در ایران چنین امکانی نیز فراهم شد.
وی گفت: این نقشه ها می‌توانند بلافاصله پس از وقوع زلزله، شدت، شتاب و سرعت زلزله را تخمین بزنند تا تیم‌های امدادی بتوانند با سهولت بیشتر نیروهای خود را به مناطق آسیب‌دیده اعزام کنند. هدف این سامانه ها کمک به جمعیت هلال احمر برای اعزام نیرو و تیم های امداد و نجات به مناطق زلزله زده است.
